خلوت
مفهوم «خلوت» در چندین رشته از علوم انسانی و از جمله در روان شناسی، جامعه شناسی، انسان شناسی، علوم سیاسی، حقوق و معماری به کار رفته و بررسی شده است. «خلوت» فرآیند نظارت بر مرز خود/ دیگری است. «خلوت» توانایی کنترل افراد یا گروه ها بر تعامل دیداری، شنیداری و پویایی با دیگران است.«آموس راپاپورت» خلوت را «توانایی کنترل تعامل اجتماعی، حق انتخاب و امکان تعامل اجتماعی دلخواه فرد»، تعریف کرده است (لنگ، 165: 1381). حفظ حریم خصوصی افراد ساکن در خانه یکی از مهم ترین مسائل مورد توّجه در مکتب اسلامی به شمار می رود. خداوند نیز در قرآن کریم به رعایت خلوت دیگران تأکید فراوان کرده است که از آن جمله می توان به آیات 58 و 59 سوره نور اشاره نمود: ای کسانی که ایمان آورده اید بدانید که بندگان ملکی شما و اطفال شما که هنوز به وقت احتلام و زمان بلوغ نرسیده اند باید شبانه روزی سه مرتبه از شما اجازه ورود بخواهند: یک بار پیش از نماز صبح و دیگر هنگام ظهر که جامه ها را از تن بر می گیرید و دیگر پس از نماز خفتن، که این سه وقت هنگام عورت و خلوت شماست و بعد از این سه بار اجازه، دیگر باکی بر شما و آن ها نیست که بی دستور با بندگان و اطفال خود گرد یکدیگر جمع شوید و هر ساعت در کارها به شما مراجعه کنند. و هنگامی که اطفال شما به سنّ بلوغ رسند باید اجازه بگیرند، همان گونه که اشخاصی که پیش از آنان بودند اجازه می گرفتند؛ این چنین خداوند آیاتش را برای شما بیان می کند، و خدا دانا و حکیم است (سوره نور، آیات 58 و 59) بر همین اساس تأمین خلوت افراد در خانه و به ویژه حفظ حریم خصوصی پدر و مادر و تأکید بر تفکیک فضای مخصوص آن ها از دیگر اتاق ها (به ویژه کودکان) به عنوان یکی از مهم ترین دغدغه های معماران و سازندگان در معماری سنتّی ایران به شمار می رفته است. در همین راستا ایجاد فضاهایی چون صندوقخانه ها، بالاخانه ها، اتاق های گوشواره و فضاهایی از این قبیل به منظور تأمین نیاز به خلوت ساکنان به ویژه پدر و مادر، از جمله راهکارهای عملی است که معمار سنتّی به منظور ایجاد خلوت فضایی در خانه به کار می گرفته است (پیوسته گر و همکاران، 57،1396).
- راپاپورت، آموس (1388)، انسان شناسی مسکن، ترجمه خسرو افضلیان، ویراستار مهدی آتشی، انتشارات حرفه هنرمند، تهران.
- لنگ، جان (1381)، آفرینش نظریه معماری:نقش علوم رفتاری در طراحی محیط، ترجمه علیرضا عینی فر، موسسه انتشارات دانشگاه تهران.
- قرآن کریم (1374)، ترجمه ناصر مکارم شیرازی، دارالقرآن کریم، دفتر مطالعات تاریخ و معارف اسلامی، تهران و قم.
- پیوسته گر، یعقوب؛ حیدری، علی اکبر و اسلامی، مطهره (1396)، بازشناسی اصول پنجگانه استاد پیرنیا در معماری خانه های سنتّی ایران و تحلیل آن با استناد به منابع اعتقادی اسلامی مطالعة موردی: «خانه های شهر یزد»، فصلنامه مطالعات شهر ایرانی اسلامی، سال 7، شماره 27.